Ordery i odznaczenia
Art. 138 Konstytucji stanowi, że Prezydent Rzeczypospolitej nadaje ordery i odznaczenia.
Ordery i odznaczenia stanowią najwyższe wyróżnienie zasług cywilnych i wojskowych, w czasie pokoju lub wojny, dla chwały i rozwoju Rzeczypospolitej Polskiej.
Nadawanych jest pięć orderów:
- Order Orła Białego,
- Order Odrodzenia Polski (pięcioklasowy),
- Order Krzyża Wojskowego (trzyklasowy),
- Order Krzyża Niepodległości (dwuklasowy),
- Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (pięcioklasowy).
Nadawane jest dziesięć odznaczeń:
- Krzyż Wolności i Solidarności,
- Krzyż Zasługi (trzystopniowy),
- Krzyż Zasługi za Dzielność (może być nadany tej samej osobie wielokrotnie),
- Medal za Ofiarność i Odwagę (może być nadany tej samej osobie wielokrotnie),
- Medal za Długoletnią Służbę (trzystopniowy),
- Medal za Długoletnie Pożycie Małżeńskie,
- Krzyż Zesłańców Sybiru,
- Krzyż Wschodni,
- Krzyż Zachodni,
- Medal Virtus et Fraternitas
- Medal Stulecia Odzyskanej Niepodległości.
Nadawane odznaczenia wojskowe:
- Krzyż Wojskowy,
- Wojskowy Krzyż Zasługi z Mieczami,
- Morski Krzyż Zasługi z Mieczami,
- Lotniczy Krzyż Zasługi z Mieczami,
- Wojskowy Krzyż Zasługi,
- Morski Krzyż Zasługi,
- Lotniczy Krzyż Zasługi,
- Gwiazda Afganistanu;
- Gwiazda Czadu,
- Gwiazda Iraku,
- Gwiazda Konga,
- Gwiazda Morza Śródziemnego,
- Gwiazda Załóg Lotniczych.
Ordery i odznaczenia wojenne mogą być nadawane tylko w czasie wojny oraz nie później niż pięć lat po jej zakończeniu:
- Order Wojenny Virtuti Militari (pięcioklasowy),
- Krzyż Walecznych,
- Krzyż Zasługi z Mieczami (trzystopniowy).
Nadawanie orderów i odznaczeń wojennych za dotychczasowe zasługi zostało zakończone.
Ordery i odznaczenia nadaje Prezydent RP z własnej inicjatywy lub na wniosek:
- ordery – Prezesa Rady Ministrów lub kapituł orderów,
- odznaczenia – Prezesa Rady Ministrów, ministrów, kierowników urzędów centralnych lub wojewodów.
Krzyż Kawalerski Orderu Krzyża Wojskowego (kl. III) i Krzyż Wojskowy mogą być nadane formacji walczącej, zaś Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (V kl.) i Krzyż Walecznych, mogą być nadane formacji walczącej lub miejscowości, ale tylko w czasie wojny lub w ciągu 5 lat od jej zakończenia. Pozostałych orderów i odznaczeń nie nadaje się zbiorowościom.
Kapituły orderów stoją na straży honoru orderu, dla którego została ustanowiona.
Kapituła ma prawo wyrażania opinii we wszystkich sprawach dotyczących orderu,
a w szczególności:
- opiniuje wnioski o nadanie lub pozbawienie orderu,
- może wystąpić do Prezydenta RP z wnioskiem o nadanie orderu lub o jego pozbawienie,
- ma prawo zapoznać się z projektami aktów prawnych dotyczących orderu,
- może wystąpić o podjęcie inicjatywy ustawodawczej w sprawach dotyczących orderu.
Ordery i odznaczenia polskie mogą być nadawane cudzoziemcom za zasługi dla Rzeczypospolitej Polskiej lub jej obywateli, a także stosownie do zwyczajów międzynarodowych.
Prezydent RP wydaje zgodę na przyjęcie przez obywatela Polski orderu lub odznaczenia nadanego przez najwyższe władze obcego państwa.
Ordery i odznaczenia mogą być nadawane pośmiertnie, jednakże z wnioskiem o odznaczenie zasłużonych osób zmarłych można wystąpić wyjątkowo - w uznaniu szczególnych i godnych upamiętnienia zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej. Krzyż Zesłańców Sybiru nadawany jest osobom żyjącym w dniu wejścia ustawy w życie, tj. 1 stycznia 2004 r.
Odznaki orderów i odznaczeń w imieniu Prezydenta RP mogą wręczać:
- osoby uprawnione do występowania z wnioskami o nadanie orderów i odznaczeń oraz ich zastępcy,
- w Siłach Zbrojnych - dowódcy upoważnieni przez ministra obrony narodowej oraz ministra spraw wewnętrznych,
- za granicą - kierownicy polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych,
- odznakę Medalu za Długoletnie Pożycie Małżeńskie mogą, w imieniu Prezydenta RP, wręczać: marszałek województwa, starosta, prezydent miasta, burmistrz oraz wójt.
Prezydent RP może wyjątkowo upoważnić inną osobę do wręczania odznak orderów i odznaczeń.
Osoba odznaczona otrzymuje nieodpłatnie odznakę orderu oraz legitymację (ponowne wydanie odznaki orderu lub odznaczenia, w razie jej zagubienia lub zniszczenia, może nastąpić jedynie odpłatnie, wtórnik legitymacji wydawany jest nieodpłatnie).
Jeżeli nadanie orderu lub odznaczenia nastąpiło w wyniku wprowadzenia w błąd lub osoba odznaczona dopuściła się czynu, wskutek którego stała się niegodna orderu lub odznaczenia, Prezydent może podjąć decyzję o pozbawieniu orderu lub odznaczenia. Decyzja Prezydenta RP o pozbawieniu może dotyczyć wszystkich lub tylko niektórych orderów i odznaczeń.
Prezydent RP może podjąć decyzję o pozbawieniu orderów i odznaczeń:
- z własnej inicjatywy,
- na wniosek kapituł orderów,
- na wniosek Prezesa Rady Ministrów, ministrów, kierowników urzędów centralnych oraz wojewodów, po zasięgnięciu opinii wnioskodawcy, a w przypadku pozbawienia orderu - również po zasięgnięciu opinii odpowiedniej kapituły.